Historia

Rys historyczny gminy Iwonicz Zdrój

  • Początki miejscowościPałac

Iwonicz to znana miejscowość uzdrowiskowa o bogatej przeszłości. Na taki charakter miejscowości decydujący wpływ miało położenie geograficzne, walory klimatyczne i budowa geologiczna.

Występowanie wód mineralnych odkrytych już w XV, a następnie coraz lepsze możliwości wykorzystania zdrowotnych walorów środowiska, ukierunkowało rozwój, miało duży wpływ na życie i zajęcia mieszkańców. Uzdrowiskowy charakter miejscowości i bogata przeszłość, to dwa najważniejsze czynniki, które odegrały decydującą rolę w ukształtowaniu obecnej rzeczywistości. Do 1956 roku Iwonicz stanowił jedną wspólnotę. Obecnie liczy ponad 6,5 tysiąca mieszkańców i jest podzielony administracyjnie na miasto – mniejszą cześć zdrojową i wieś – liczącą ponad 4,3 tysiąca ludności. Podział ten funkcjonuje dopiero od 1956 roku, dlatego dotychczasowa historia, kultura, zwyczaje, życie religijne obu tych części są wspólnym dziedzictwem dla współczesnego pokolenia. Początki samej miejscowości jak i uzdrowiska giną w mrokach dziejów. Pierwsza wzmianka pisana o Iwoniczu pochodzi z 1427 r. Jest to wiadomość o istniejącej tu osadzie, która być może powstała w XIV wieku, w okresie kolonizacji tych terenów (na prawie magdeburskim) przez króla Kazimierza Wielkiego, choć nie jest wykluczone, że istniała wcześniej, założona na prawie polskim lub ruskim. Świadczy o tym występowanie obok nazwisk niemieckich także polskich nazwisk kmieci (J. Michalak, Historia Iwonicza Zdroju, [w:] Iwonicz Zdrój Monografia, wyd. II s. 39). Wspomniana wzmianka wymienia imiona Benesza i Boczka, jako właścicieli Iwonicza. Według akt grodzkich, rodzinę tę nazywano Iwanieckimi, a także Otosławskimi. Prawdopodobnie przybyła ona z Moraw, a Iwonicz posiadała przez cztery pokolenia aż do 1519 roku. W 1447r. wzmiankowane jest sołectwo, które przed rokiem 1462 zostało wykupione przez właściciela.

  • Ważniejsze wydarzenia w dziejach Iwonicza od XV do XVIII wieku W XV wieku

Iwonicz był już osadą zasobną i ludną. Dowodem tego jest wybudowanie w niej okazałego kościoła, konsekrowanego w 1464r., istnienie we wsi dworu obronnego, zwanego „twierdzą”, stawów rybnych oraz 62 gospodarstw kmiecych, nie licząc osiadłych tu zagrodników i służby folwarcznej (J. Michalak, Historia… s. 39). Szybkie bogacenie się Iwonicza w XV wieku było możliwe dzięki położeniu w rejonie krzyżujących się szlaków handlowych – węgierskiego, biegnącego z północy przez Duklę i Przełęcz Dukielską do Węgier i na Bałkany oraz podkarpackiego, biegnącego z zachodu przez Kraków, Biecz, Sanok i Podole do kolonii genueńskich nad Morzem Czarnym. Być może, że pewien wpływ na rozwój Iwonicza już wówczas miały występujące tu źródła mineralne o właściwościach leczniczych (Tamże, s. 40). Jednakże popularność uzdrowiska w XVII wieku nie zawsze była równoznaczna z jego rozwojem. Na przeszkodzie temu stały wojny i najazdy nawiedzające „Rzeczpospolitę Szlachecką” w tym okresie. W czerwcu 1624 roku chan tatarski Kantymir Murza wprowadził na południowo-wschodnie ziemie Polski 30 000 Tatarów. Wśród spalonych wsi był Iwonicz, pozostał w nim tylko zrabowany kościół, zniszczono też archiwum parafialne. W okresie potopu szwedzkiego Iwonicz był dwukrotnie zajmowany przez najeźdźców. W 1657 r napada na Polskę książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy. Iwonicz liczył wtedy 600 mieszkańców. Wieś została złupiona a kościół obrabowany. W 1696 r ogromna powódź zalała wieś (Ks. Z. Głowacki, Ważniejsze wydarzenia w dziejach Iwonicza, [w:] Iwonicz nasze korzenie, Sandomierz 2002, s. 32). Kto i kiedy odkrył przydatność iwonickich źródeł do leczenia rozmaitych schorzeń, nie wiadomo. Najstarsze dokumenty pisane, w postaci kronik parafialnych, zostały zniszczone w wyniku najazdu Tatarów. Wymienia się przywileje króla Zygmunta Starego z lat 1520- 1523 nadane dziedzicowi Iwonicza Wiktorianowi z Sienna, a dotyczące iwonickich wód leczniczych, zatem przypuszczać należy, że uzdrowisko Iwonicz założył Wiktorian Sienieński lub jego potomkowie (J. Michalak, Historia… s. 41) Rodzina Sienieńskich była właścicielami Iwonicza w latach 1520-1613. Na początku XVII wieku Iwonicz był własnością Bobolów, którzy pochodzili z Czech. W połowie XVII wieku dziedzicami Iwonicza byli (krótko) Witkowscy i Laskowscy, w pierwszej połowie XVIII wieku Stadniccy, a po nich Ossolińscy. W tych czasach znano już lecznicze walory wód mineralnych Iwonicza, gdyż jeszcze w 1578r. Wojciech Oczko- nadworny lekarz króla Stefana Batorego pisał o nich w swojej pierwszej książce medycznej napisanej w j. polskim. (Wspomniana data stanowi umowny początek iwonickiego uzdrowiska). Jednakże miejscowość nie rozwijała się. Na przeszkodzie temu stały wojny i najazdy nawiedzające „Rzeczpospolitę Szlachecką” w tym okresie, a także epidemie chorób. Miejscowość była doświadczona napadami Tatarów (1624) Kozaków i Rakoczego w 1657, najazdami szwedzkimi w latach 1655-1668. W czasie wojny północnej (1702), a potem w czasach saskich, zwłaszcza w I połowie XVIII wieku Iwonicz z okolicą przeżywał przemarsze różnych wojsk- to wszystko niszczyło ludność i jej dobytek. Iwonickie zdroje pięknie rozwinięte za króla Zygmunta Starego upadły i uległy zaniedbaniu, jednakże nie spowodowały całkowitego upadku uzdrowiska. Okresem szczególnego zainteresowania zdrojem były lata panowania Jana III Sobieskiego (Tamże, s. 41) W wyniku I rozbioru Polski w 1772r. Iwonicz znalazł się pod panowaniem austriackim. W 1773 roku został włączony przez austriackie władze zaborcze do tzw. cyrkułu dukielskiego. W tym czasie właścicielem Iwonicza był gorący stronnik uchwał Sejmu Czteroletniego – Michał Ostaszewski, który wykupił Iwonicz z rąk Ossolińskich w 1793 roku. Rząd austriacki zobowiązał go do odnowienia zdroju iwonickiego. Ostaszewski nie podjął się w pełni tego zadania i w 1799r. sprzedał Iwonicz byłemu konfederatowi barskiemu hrabiemu Teofilowi Załuskiemu, który odstąpił go synowi Karolowi w 1825roku.

  • Odbudowa zdroju przez Karola i Amelię Załuskich

Z rodziną Załuskich wiąże się okres odbudowy i rozwoju uzdrowiska. Hrabia Karol Załuski, naczelnik powstania listopadowego na Litwie rozpoczął w 1837 roku odbudowę zaniedbanego zdroju (budowę zakładu kąpielowego, budynków dla kuracjuszy i zabudowań usługowych). Karol przeszedł do historii Iwonicza jako fundator Zakładu Zdrojowego, przeznaczył cały swój majątek jak również posag żony Amelii z Ogińskich na rozbudowę uzdrowiska. Po śmierci Karola (1845r.) prowadzenie zakładu przejęła Amelia Załuska, która przy pomocy gen. Józefa Załuskiego prowadziła administrację i dalszą rozbudowę uzdrowiska. Nastały jednak w Galicji niespokojne czasy i zahamowały dynamiczny rozwój uzdrowiska. W 1846 roku okolice Iwonicza objęła „rabacja chłopska”. Miejscowość nie poniosła jednak żadnych strat, dzięki zorganizowanej przez miejscowych chłopów straży, które strzegły ładu i porządku, nie dając dostępu do wsi i zakładu obcym grupom chłopskim. Rok 1847 przyniósł epidemię tyfusu, na który marła masowo miejscowa ludność, mimo zorganizowanej pomocy Amelii Załuskiej . Akta z wizytacji dziekańskiej przeprowadzonej w 1847 roku zaznaczają, że parafia liczy 1821 dusz i że posiada piękną szkołę parafialną, wybudowaną i wyposażoną przez kolatora hr. Karola Załuskiego. Szkoła liczy 37 uczniów, nauczycielem jest sam proboszcz, a pomaga mu organista (K. Z. Głowacki, Iwonicz nasze… s. 34) 15 maja 1848 roku zostaje zniesiona pańszczyzna. Uwłaszczono chłopów, którzy stali się wolnymi właścicielami ziemi. Rok później zmarło w Iwoniczu na cholerę 31 osób, a podczas ponownego ataku cholery w 1873 roku – 84 osoby (w całej Galicji zmarło na cholerę 42 tyś osób). Wydarzenia te, jak i rozruchy związane z „Wiosną Ludów w 1848 roku, a także przemarsze wojsk rosyjskich na Węgry w 1849r. spowodowały przerwę w działalności uzdrowiska. W drugiej połowie XIX wieku następuje dalszy rozwój uzdrowiska. Staraniem Amelii Załuskiej w 1852r została wybudowana przez wieś nowa wygodna droga do zakładu kąpielowego, co znacznie ułatwiło dojazd do uzdrowiska. Następne lata przynoszą Iwoniczowi dalszy wzrost popularności. W latach tych w Iwoniczu, w sezonie letnim leczyło się już ponad 400 kuracjuszy, nie licząc letników i osób do towarzystwa. Wielkim propagatorem uzdrowiska był dr Józef Dietl – profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, który nadał Iwoniczowi przydomek „księcia wód jodowych” („Źródła lekarskie w Iwoniczu” r.1858 J. Michalak, Historia… s. 53). Po śmierci Amelii Załuskiej uzdrowisko przejął syn Michał Załuski. Pod jego kierownictwem następuje dalszy rozwój zakładu. Dużo wagi przywiązuje do systematycznego przeprowadzania badania wód mineralnych, które sprzedawano butelkowane w kraju i za granicą. Dodatkowo w 1867r. wybudowano i uruchomiono warzelnię soli jodobromowej. Dobrze rozwinięta reklama poprzez artykuły prasowe, prace lekarskie, sprawozdania, przewodniki i informatory pisane w różnych językach rozsławiała Iwonicz, a budowa nowych linii kolejowych i stacji kolejowej w odległości 12 km od uzdrowiska zbliżyła Iwonicz do szerokiego świata. W 1873 roku austriacka poczta uruchomiła połączenie Iwonicza z Rzeszowem. Chodziło o dojazd do pociągów. Odległość prawie 100km wóz pocztowy pokonywał w ciągu 10 godzin. Ostatnie dziesięciolecie XIX wieku charakteryzował stały rozwój uzdrowiska Przyczyniło się do tego wybudowanie kolei Karola Ludwika, łączącej Lwów, Rzeszów, Tarnów i Kraków z Wiedniem, a następnie kolei z Zagórza przez Łupków na Węgry i linii kolei transwersalnej, prowadzącej wzdłuż Podkarpacia. Rozwój komunikacji oraz wybudowanie stacji kolejowej Iwonicz między Krosnem a Rymanowem (wspomnianej wyżej), miało duży wpływ na rozwój uzdrowiska. Z roku na rok wzrastała liczba kuracjusz (w r. 1875 leczyło się 1105 osób, a w 1900 trzykrotnie więcej, bo 3160). Najwięcej kuracjuszy przyjeżdżało z Galicji oraz ziem zaboru rosyjskiego i pruskiego. Przyjeżdżali także chorzy z Węgier, Austrii, Niemiec, Rosji, Rumunii, Czech i Francji oraz w mniejszej liczbie z innych krajów, m.in. z Egiptu, Palestyny, Persji (Iran) i Stanów Zjednoczonych (J. Michalak, Historia… s. 55). W 1876 roku funkcjonowało w Zdroju 19 willi (600 pokoi), osobne wille posiadali spokrewnieni z Załuskimi Ostaszewscy i Gołaszewscy. Kuracjusze korzystali z 5 restauracji. Była cukiernia, rzeźnia, piekarnia, zakład fotograficzny, kręgielnia, strzelnica, apteka, poczta, czytelnia, sala gimnastyczna i kilka sklepów. Była też kaplica zdrojowa. Iwonicz był słynny na ziemiach polskich i daleko poza ich granicami. Korzystny wpływ na rozwój Iwonicza miało nadanie przez władze austriackie autonomii Galicji. Absolutystyczne cesarstwo austriackie przekształciło się w konstytucyjne Austro-Węgry, a konstytucja uchwalona w 1867r. rozszerzała uprawnienia parlamentu sejmów krajowych oraz powoływała do życia instytucje autonomiczne i samorządowe. Sejm galicyjski został wyposażony w szerszy zakres działania, był instytucją nadzorującą i odwoławczą od decyzji władz samorządowych powiatowych i gminnych. Organem wykonawczym sejmu był Wydział Krajowy, a niższymi organami autonomicznymi – rady powiatowe oraz rady miejskie i gminne. Do władz w pewnym stopniu autonomicznych zaliczano również Radę Szkolną Krajową oraz podległe jej Rady Szkolne Okręgowe. Obok organów autonomicznych istniała również w Galicji władza rządowa, na której czele stał namiestnik wraz z podporządkowanymi mu naczelnikami urzędów powiatowych: starostami oraz organami policyjnymi (I.Homola, Krosno i powiat krośnieński, [w:] Krosno-studia z dziejów miasta i regionu Kraków 1972, tom I, s. 248). W toku przeprowadzonych reform za czasów Józefa II poszerzono zakres działania gmin wiejskich. Poddanym zezwolono odwoływać się do urzędów i sądów państwowych, a szlachcie zabroniono karać chłopów grzywną i ograniczono stosowanie kar cielesnych, zezwolono wchodzić w związki małżeńskie bez zgody dworu, ograniczono służbę dzieci chłopskich we dworze, jednakże przewagę nad masami ludowymi miały w instytucjach autonomicznych warstwy posiadające. Sprawę gmin miejscowych regulowała ustawa z r. 1866 wyodrębniająca obszary dworskie jako osobne jednostki administracyjne, a pozostawiające gminom dwojakie władze: radę gminną i zwierzchność gminną. Okres autonomiczny obejmuje lata 1867 do chwili wybuchu pierwszej wojny światowej w 1914. Przy nowym podziale administracyjnym utworzono powiat krośnieński. Stosownie do ustawy ministra spraw wewnętrznych z r. 1867 w Krośnie powstało starostwo powiatowe, obejmujące trzy miasta, dwa miasteczka i 104 wsie (Tamże, s. 250). Ostatnie lata ery autonomicznej odznaczały się na terenie powiatu krośnieńskiego nasilającą się emigracją, obniżeniem produkcji ropy naftowej i idącą za tym znaczną depresją gospodarczą przy równoczesnym zaostrzaniu się konfliktów klasowych oraz rozwoju ruchu ludowego i robotniczego. Tymczasem uzdrowisko iwonickie rozwijało się dość dobrze. Najistotniejszymi inwestycjami w ostatnich trzech dziesięcioleciach XIX wieku w Iwoniczu Zdroju było wybudowanie łazienek murowanych i szpitala zdrojowego oraz założenie nowych wodociągów żeliwnych z hydrantami i fontanną. W 1892 roku zaprowadzono w uzdrowisku światło elektryczne i wybudowano wiele nowych pensjonatów. Również pierwsze czternastolecie XX wieku przyniosło znaczną rozbudowę zakładu i jego unowocześnienie (urządzenia do fizykoterapii) i dalszy wzrost frekwencji kuracjuszy (w 1912 leczyło się 5 706 osób). Z początkiem XX wieku Iwonicz osiągnął poza Zakopanem i Krynicą trzecie miejsce w Galicji. Dla porównania warto tu dodać, że w Krośnie dopiero w 1901 roku otwarto szpital początkowo na 15, później na 50 łóżek, a w stosunku rocznym leczono 1816 chorych (J. Michalak, Historia…s. 57). Rozwój uzdrowiska korzystnie wpływał na życie mieszkańców, zarówno w górnej części Iwonicza w bezpośrednio bliskim sąsiedztwie zakładu, jak też dolnej części Iwonicza, nazywanej wsią, gdzie Załuscy na terenie iwonickiego dworu wybudowali w 1883 roku nowy pałac zwany zimowym.

  • Zasłużeni w dziejach Iwonicza –
    ks. Antoni Podgórski i nauczyciel Karol Filipowicz

Duży dorobek tego okresu Iwonicz zawdzięcza dwu wielkim postaciom – księdzu Antoniemu Podgórskiemu i nauczycielowi Karolowi Filipowiczowi. Ksiądz A. Podgórski był proboszczem parafii Iwonicz w latach 1878 do 1912. W 1883 roku sprowadził do Iwonicza siostry felicjanki, budując dla nich najpierw dom drewniany, potem murowany z dużą kaplicą. Urządzono tam szkołę i sierociniec, dom drewniany przeznaczono później na ośrodek kursów szycia i gotowania. Szkołę żeńską prowadziły siostry od 1883 do 1926, kiedy połączono ją z męską. Iwonickie felicjanki uczyły w szkole, wychowywały sieroty, a także pomagały biednym i chorym w Iwoniczu i okolicy. W 1951r usunięto ich ze szkoły, zabrano sieroty, a na ich miejsce przywieziono 80 chłopców niedorozwiniętych i umysłowo chorych, w wieku do 18 lat. Klasztor felicjanek odegrał ważną rolę w rozwoju Iwonicza, koncentrując życie religijne i kulturalne parafii. W latach 1884-1895 ks. A. Podgórski rozbudował i upiększył kościół parafialny. W 1902r. wybudował dwupiętrowy zakład szpitalny, w którym umieścił kilkudziesięciu mężczyzn kalekich i nieuleczalnie chorych zebranych w okolicy. Założenie i funkcjonowanie szpitalnego zakładu w Iwoniczu było wielkim dziełem w tamtych czasach, kiedy np. miasto Krosno zaledwie rok wcześniej zdobyło się na otwarcie swojego szpitala powszechnego na 30 łóżek. Nauczyciel Karol Filipowicz był kierownikiem szkoły w Iwoniczu przez 48 lat. Wybudował szkołę murowaną w 1895 roku. Założył kasę pożyczkową dla niezamożnej ludności i wybudował dla niej budynek. Założył też w 1900 roku ochotniczą straż pożarną. Pracował w szkole do 1926 roku.

  • Lata I wojny światowej i okres międzywojenny

Wybuch I wojny światowej spowodował, że uzdrowisko opustoszało. Wojska rosyjskie, które wkroczyły do Iwonicza, przyjęły postawę prawdziwego okupanta i grabieżcy. We wsi kwaterował pułk ułanów i pułk piechoty, w pałacu Załuskich zamieszkiwał rosyjski generał w asyście wyższych oficerów. Na terenie Zdroju kwaterowali Kozacy, gdzie rabowali i niszczyli wszystko nie oszczędzając dorobku mieszkańców. Ponad stu młodych iwoniczan zasiliło szeregi wojsk austriackich już w sierpniu po ogłoszonym rozporządzeniu carskim o powszechnej mobilizacji, stacjonowały tam wojska austro-węgierskie, a później rosyjskie. Uzdrowisko nie poniosło na skutek działań wojennych większych strat, po wojnie już w latach 1920-1921 doprowadzono do stanu sprzed wojny (Tamże, s. 58). W okresie międzywojennym, na dalszym rozwoju uzdrowiska i wsi zaważył wielki kryzys gospodarczy. Rodzina Załuskich borykała się z zadłużeniami. Aby nie dopuścić do bankructwa, przystąpiono do częściowej sprzedaży i wydzierżawiania części majątku W tej sytuacji inne instytucje i osoby prywatne inwestowały w rozbudowę Iwonicza. Już w 1931 roku Związek Kas Chorych oddał do użytku sanatorium „Excelsior”, kilkudziesięciu mieszkańców Iwonicza wybudowało nowe domy i pensjonaty. W 1938 roku właściciele domów prywatnych wynajmowali przeszło dwa razy więcej pokoi niż zakład kąpielowy Załuskich. Lata 1930- 1939 przynoszą nowy trend rozwojowy w dziejach Iwonicza. W tym okresie wybudowanych zostało ponad 20 nowych okazałych pensjonatów. Uzdrowisko otrzymało też nową pocztę. Prosperowało wiele dobrze zaopatrzonych sklepów i kiosków, restauracji i jadłodajni, zakładów rzemieślniczych oraz stała placówka „Orbisu”. Iwonicz posiadał bezpośrednie połączenie kolejowe z Warszawą, Krakowem, Lwowem, Gdańskiem i Poznaniem. Poza zarządem „Zakładu Zdrojowego” od 1923 r (z mocy ustawy uzdrowiskowej) działa „Komisja Zdrojowa”, w skład której wchodził lekarz naczelny uzdrowiska (w latach 1921- 1930 dr Józef Aleksiewicz) oraz przedstawiciele miejscowej władzy terenowej i władz powiatowych. Zadaniem „Komisji Zdrojowej” była koordynacja działalności leczniczej i hotelarskiej w uzdrowisku, zarządzanie funduszem kuracyjnym. Ustalanie taks klimatycznych oraz przepisów sanitarnych i porządkowych, dbanie o właściwy standard usług leczniczych, gastronomicznych i hotelarskich, projektowanie i koordynowanie spraw związanych z ochroną wód i inwestycjami komunalnymi. Komisja wydawała także kompetentnym władzom opinie w sprawach zezwoleń na roboty budowlane oraz współpracowała z organizacjami i stowarzyszeniami społecznymi, działającymi na terenie uzdrowiska. Istniało między innymi „Towarzystwo Właścicieli Realności, zrzeszające właścicieli prywatnych wilii i pensjonatów, współpracujące z Komisją i zajmujące się wynajmem pokoi gościnnych w sezonie letnim (Tamże, s. 60). Uzdrowisko Iwonicz w okresie międzywojennym cieszyło się dużą popularnością nie tylko w kraju ale i za granicą. Do Iwonicza przyjeżdżali kuracjusze prawie z całej Europy, frekwencja kuracjuszy wzrosła do 14 000 w 1938 r(w 1930r było 6 000). Ordynowało trzynastu lekarzy. Rozwój uzdrowiska i napływ kuracjuszy wpływał korzystnie na poziom życia ludności Iwonicza i innych sąsiednich wsi: Lubatowej, Lubatówki, Klimkówki i Wulki , gdyż w zdroju znajdowały zbyt produkty wiejskie i leśne oraz wyroby artystyczne z drzewa. W 1931 r w Iwoniczu było 1100 gospodarstw rolnych. Ludność oprócz pracy na roli podejmowała pracę zarobkową w uzdrowisku i czynnych w tym czasie czterech kopalniach ropy naftowej. Do 1934 roku Iwonicz, jak każda wieś, miał charakter gminy, jako samodzielnej jednostki samorządowej z wójtem na czele. Po przeprowadzeniu w tym roku reformy administracyjnej, która objęła cały kraj, w tym także miasta, gminy wiejskie przemianowano na gromady, a następnie gromady te połączono w wiejskie gminy zbiorowe. I tak, w powiecie krośnieńskim 111 gmin wiejskich przemianowano na gromady i stworzono zeń 11 gmin zbiorowych wiejskich. Zmiany te przeprowadzono na terenie powiatu krośnieńskiego na mocy rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych z czerwca 1934 roku, opartego na artykule ustawy z 23 marca 1933r. o częściowej zmianie samorządu terytorialnego. Taki urząd gminpowstał w Iwoniczu i obejmował trzy gromady: Iwonicz, Lubatowę i Lubatówkę (F. Kiryk, Krosno w okresie międzywojennym, [w:] Krosno-studia z dziejów miasta i regionu, Kraków 1973, tom II, s. 40). Przy łączeniu gromad w gminy kierowano się kryterium dogodnej komunikacji między siedzibą gminy zbiorowej a gromadami, samowystarczalności gospodarczej (finansowej) gminy zbiorowej, a często i tradycjami handlowymi (targi, jarmarki) oraz względami narodowościowymi. Samodzielność gospodarcza gmin zbiorowych była rozumiana w ten sposób, aby mogły one zapewnić finanse na oświatę, kulturę, zdrowie, drogi itd. Mimo prób zapewnienia tej samodzielności, nie wszystkie gminy zbiorowe ją osiągnęły, znaczne bowiem sumy wyrównujące niedobory musiało przeznaczyć dla nich starostwo. Nad praworządnością i bezpieczeństwem ludności czuwały 3 sądy (w Krośnie, Dukli i Frysztaku) oraz 12 posterunków policji państwowej, w tym także posterunek w Iwoniczu. Po ustanowieniu gmin zbiorowych, jesienią 1934 roku odbyły się wybory do rad gromadzkich według nowej ordynacji wyborczej, znoszącej system kurialny i wprowadzający powszechne i równe prawo wyborcze.

  • Lata okupacji i okres powojenny

Pomyślny rozwój Iwonicza sparaliżowała II wojna światowa. Przed jej wybuchem Iwonicz liczył 3 600 mieszkańców. Iwonicz Zdrój został zajęty przez wojska niemieckie 9 września 1939 roku. Nowoczesny Excelsior przeznaczony został przez okupanta na sanatorium dla Niemców. W wielu innych budynkach stanęły na kwaterach wojska hitlerowskie. Bardzo wcześnie zorganizowano w Iwoniczu ogniwa ruchu oporu. Wcześnie też rozpoczyna się tajne nauczanie. Od 1940 roku rozpoczyna działalność podziemie zbrojne 22 sierpnia 1944 roku partyzanci opanowali Iwonicz Zdrój, utrzymując go aż do wyzwolenia. Utworzono tymczasowy zarząd cywilny. Zorganizowano zaopatrzenie ludności w najpotrzebniejsze artykuły, zaś porządku i zdobytego terenu strzegły oddziały partyzanckie. Na terenie uzdrowiska istniał partyzancki szpital w sanatorium „Sanato”. Istnienie tymczasowej polskiej władzy na wyzwolonym spod okupacji skrawku ziemi nazywane jest „Rzeczpospolitą Iwonicką”. Całkowite wyzwolenie Iwonicza nastąpiło 20 września 1944r. W wyniku wojny i okupacji ludność Iwonicza poniosła dotkliwe straty. Wielu mieszkańców zginęło w więzieniach i obozach koncentracyjnych, bądź na polu walki. 24 lipca 1944 r. w Lasku Grabińskim (3 km. od uzdrowiska) hitlerowcy dokonali egzekucji 72 więźniów, wśród których byli mieszkańcy Iwonicza, Lubatowej i dwudziestu nie rozpoznanych. Uzdrowisko poniosło dotkliwe straty materialne. Rozebrano wiele willi pożydowskich, w czasie walk spłonęły dwie, zaś wiele zdewastowano. Wywiezione bądź zniszczone zostały wszystkie urządzenia lecznicze. Katastrofalny był stan dróg, mostów i parku. W takim stanie Iwonicz wszedł w nowy okres swojej historii lat Polski Ludowej. Na podstawie dekretu z dnia 6 września 1944r o przeprowadzeniu reformy rolnej, majątki Załuskich – zarówno posiadłości rolne w Iwoniczu wsi, jak i uzdrowisko przeszły na własność skarbu państwa. Tak więc, w pierwszym okresie powojennym zakład zdrojowy podlegał Ministerstwu Rolnictwa. Pod koniec 1945 roku został samorzutnie powołany Zarząd Zakładu Zdrojowego, który oszacował straty i zabezpieczył pozostały majątek. Okazało się, że w wyniku zniszczeń Zakład przez wiele miesięcy nie będzie mógł podjąć działalności. 3 kwietnia 1945 roku odbyło się w uzdrowisku pierwsze posiedzenie komisji zdrojowej z udziałem tymczasowego dyrektora i naczelnego dyrektora uzdrowiska dra Józefa Aleksiewicza, wójta gminy Iwonicz Antoniego Zychiewicza, przewodniczącego Towarzystwa Właścicieli Nieruchomości, reprezentantów powiatu- starosty krośnieńskiego Władysława Gościńskiego i lekarza powiatowego. W toku pracy ustalono kierunki pracy zmierzające do uruchomienia Zakładu Zdrojowego. W wyniku podjętych starań u władz, nadany został status prawny utworzonemu wcześniej Państwowemu Zakładowi Zdrojowo- Kąpielowemu w Iwoniczu Zdroju. 12 lipca 1945r. na podstawie zarządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych uzdrowisko Iwonicz zostało przekazane w dzierżawne użytkowanie Ministerstwu Zdrowia (J. Michalak, Historia…s. 63). W czerwcu 1947 roku utworzone zostało Przedsiębiorstwo Państwowe „Polskie Uzdrowiska” w Warszawie, któremu został podporządkowany Państwowy Zakład Uzdrowiskowy w Iwoniczu. W 1949 roku powstał w Iwoniczu Fundusz Wczasów Pracowniczych, który początkowo prowadził wczasy w dzierżawionych obiektach, a następnie objął w posiadanie i uruchomił szereg budynków. W 1953r Państwowy Zakład Uzdrowiskowy otrzymuje status przedsiębiorstwa podległego Centralnemu Zarządowi Uzdrowisk w Warszawie. Przyjmuje ono wówczas nazwę PP Uzdrowisko Iwonicz w Iwoniczu Z dniem 1 stycznia 1956 roku Iwonicz Zdrój otrzymuje status osiedla. Dotychczas Iwonicz Zdrój wchodził w skład gromady Iwonicz z siedzibą Gromadzkiej Rady Narodowej w Iwoniczu wsi. Następuje systematyczny rozwój uzdrowiska (w latach 1960/ 62 leczyło się w skali rocznej od 12 do 14 tysięcy kuracjuszy), co powoduje wzrost zainteresowania Iwoniczem. Pojawili się nowi inwestorzy, pragnący zakupić niezagospodarowane obiekty lub budować w uzdrowisku nowe sanatoria. Według opracowanego w 1963 roku perspektywicznego planu zabudowy przestrzennej Iwonicza Zdroju, nową dzielnicę sanatoryjną zlokalizowano w zachodniej części uzdrowiska, na stoku góry Winiarskiej, zaś dzielnice mieszkaniowe we wschodniej części uzdrowiska. Znaczne zmiany w strukturze działalności uzdrowiska wprowadziła nowa ustawa uzdrowiskowa z 1966roku. Uchylona została ustawa z 1922 roku, która nie odpowiadała nowym warunkom ustrojowym i społecznym. W wyniku wejścia w życie nowej ustawy, nastąpiło rozwiązanie Komisji Zdrojowej, a jej kompetencje przejęła Rada Narodowa. Należy tu dodać, że Komisja Zdrojowa w pierwszych latach powojennych spełniała ważną rolę w życiu uzdrowiska, jednak wraz ze zmianą stosunków społecznych i wzrostem roli rad narodowych, jej znaczenie znacznie zmalało. Na skutek rozwiązania Komisji nastąpiła też zmiana w porządkowaniu instytucji lekarza naczelnego miejscowości uzdrowiskowej Radzie Narodowej. Stanowisko lekarza naczelnego Iwonicza Zdroju objął pełniący tę funkcję od 1946 roku lek. med. Kazimierz Kwaśnicki (Tamże, s. 68). Następuje znaczny rozwój inwestycji uzdrowiskowych- w 1966r oddano nową warzelnię soli. W celu zaspokojenia wzrastających potrzeb mieszkaniowych wybudowano z funduszy Rady Narodowej (w1969r.) blok mieszkalny. W tym samym roku oddano do użytku nowy dom handlowo-gastronomiczny „Glorieta”. Wzrasta ilość łóżek lecznictwa zamkniętego (wybudowanie i uruchomienie w 1969r. sanatorium „Rzepicha”, w 1971r. „Górnik”, w 1972 ” Wisła”). W 1973r zakończono budowę oczyszczalni ścieków i kolektora w dzielnicy zdrojowej. W Sieniawie koło Beska na Wisłoku rozpoczęto w tym samym czasie budowę zapory wodnej dla przyszłego zbiornika retencyjnego, mającego dostarczyć wodociągiem wodę słodką do Iwonicza Zdroju. Duże zmiany zaszły także we wsi. W 1960 roku oddano do użytku nowo- wybudowaną szkołę, zaś w budynku ulokowano przedszkole. Otwarto stadion sportowy, wybudowano remizę strażacką i dom ludowy, gdzie w późniejszym czasie znalazła pomieszczenie biblioteka i filia ośrodka zdrowia W dniu 1 stycznia 1973 roku Iwonicz Zdrój otrzymał prawa miejskie. Powstała nowa jednostka administracyjna miasto i gmina Iwonicz, obejmująca swoim zasięgiem Iwonicz Zdrój, Iwonicz (wieś), Lubatową i Lubatówkę. W tym też roku decyzją resortu kultury i sztuki zespół budynków dawnej XIX-wiecznej zabudowy drewnianej i murowanej wraz z otaczającą je częścią parku zdrojowego uznane zostały za zabytek, tworząc „Zabytkowy Zespół Przestrzenno Architektoniczny”. Następuje dalszy rozwój bazy leczniczej i nowych zakładów przyrodoleczniczych, w 1974 roku rozpoczęto zagospodarowywanie lasów otulinowych wokół uzdrowiska, stanowiących rozległy park zdrojowy o powierzchni ponad 200ha. W 1975 r. W Iwoniczu Zdroju leczyło się w obiektach lecznictwa zamkniętego i otwartego 24 618 kuracjuszy, na wczasach, koloniach i obozach przebywało 15 841. Lecznictwo uzdrowiskowe w Iwoniczu Zdroju, obok wiodącego Przedsiębiorstwa Uzdrowiskowego, prowadziły także liczne sanatoria i ośrodki lecznictwa ambulatoryjnego. Od 1969 r. organem organizującym współpracę i współdziałanie oraz koordynującym działalność ośrodków lecznictwa zamkniętego i otwartego jest „Komisja Branżowa Branżowego Ośrodka Lecznictwa Uzdrowiskowego w Iwoniczu Zdroju. W dobie dzisiejszej gospodarki rynkowej całe uzdrowisko i poszczególne sanatoria przechodzą poważne trudności organizacyjne i finansowe. Na tym tle pojawiają się różne prywatne inicjatywy w uzdrowiskowej dziedzinie usług i handlu Obecnie Iwonicz wciąż powiększa swoje granice i liczbę mieszkańców. Rozbudowuje się wyraźnie poprzez ulicę Floriańską w stronę Miejsca Piastowego i Rymanowa, poprzez ulicę Zadwór w stronę Rogów, zaś ulica Zagrodniki poszerza się w tzw. równia. Cały iwonicki dół, w swej szerokości i rozciągłości zacieśnia się nowymi zabudowaniami. Podobnie dzieje się w części zdrojowej, gdzie nowa dzielnica powiększana jest na stoku góry koło transformatora w kierunku Klimkówki i lasu Piekliska. W obu częściach Iwonicza powstały osiedla bloków mieszkalnych; w Zdroju spółdzielnia mieszkaniowa we wspomnianej dzielnicy, we wsi w obrębie resztówki dworskiej, w powiązaniu z dawnym Ośrodkiem Postępu Rolniczego. Ważną budowlą, na stałe wpisaną w zdrojowy krajobraz jest nowy kościół pod wezwaniem św. Iwona, konsekrowany w 2000r. Rozwój szkolnictwa obrazuje Zespół Szkół Gastronomiczno-Hotelarskich w Iwoniczu Zdroju i Zespół Szkół (rolniczych) w Iwoniczu, a także rozbudowana w latach 1987-1994 szkoła podstawowa, poszerzona od 1998 roku o gimnazjum. W wiejskim iwonickim terenie powstały małe prywatne zakłady pracy-nowoczesna stacja benzynowa, zakład metalowy, młyn z piekarnią, zakład galanterii skórzanej, warsztaty samochodowe, małe huty szkła, skład materiałów budowlanych, zespół nowoczesnych sklepów, apteka. Przy wsparciu administracji państwowej bardzo rozbudowały się iwonickie Domy Pomocy Społecznej, prowadzone przez felicjanki i bonifratrów, gdzie 18 listopada 2003 r otwarto nową kaplicę szpitalną z zapleczem rehabilitacyjno- terapeutycznym. Nowo budowane domy mają ładny wygląd architektoniczny, a pomieszczenia wewnątrz funkcjonalne i wykończone przy wykorzystaniu najnowszej technologii. Coraz ładniejsze zagospodarowanie ogrodów przydomowych, coraz więcej troski o ład i porządek, czystość wody i powietrza. Temu celowi służy prowadzona obecnie budowa kanalizacji Iwonicza w obydwu częściach – uzdrowiskowej i wsi. Niepokój budzi stan zagospodarowania ziemi, nieopłacalność produkcji rolnej doprowadziła do porzucenia uprawy pól i zubożenia rodzin utrzymujących się z rolnictwa. Pewne ożywienie i zainteresowanie daje się zauważyć w ostatnich miesiącach w związku z oczekiwaniami na wsparcie rolnictwa po przystąpieniu do Unii Europejskiej. Śledząc historię Iwonicza, zauważa się, że rozwój miejscowości i poziom życia mieszkańców zależał od wielu czynników. Bardzo znaczny był udział mieszkańców, ich pracowitość i zaradność, a wśród społeczności było wielu ludzi zasłużonych i ofiarnych. Historię Iwonicza kreśliły także wydarzenia polityczne w świecie i pozycja Polski zależna od tych wydarzeń. Tak będzie zapewne i teraz. Z nadzieją, ale nie bez cienia niepokoju rysuje się perspektywa dalszego rozwoju Iwonicza w Zjednoczonej Europie.

Opracowała: Zofia Jakubowicz